رتبه بندی دانشگاه ها در سال های اخیر اهمیت جهانی فراوانی کسب کرده اند. رتبه بندی گسترده از سال 2003 با رتبه بندی جهانی شانگهای(ARWU) شروع و پس از آن با نظام های دیگر رتبه بندی مانند کیو اس یا تایمز، فضا برای گسترش بیش از پیش به صورت تصاعدی افزایش یافت. اگرچه اختلاف نظراتی در مورد نحوه رتبه بندی ها بین نظام های مختلف رتبه بندی وجود داشته و برخی معتقدند که جداول رتبه بندی نمی تواند به طور کامل نشان دهنده جایگاه واقعی دانشگاه ها باشد، اما جامعه بسیار به دیدن دانشگاه ها در یک جدول ترازبندی بر اساس شاخص های دقیق علاقمند است و این موضوع در جذب دانشجویان دانشگاهها و توجه متولیان آموزش عالی به دانشگاه ها و حتی بعضا در تخصیص بودجه ها موثر دیده شده است.
براساس گزارش انجمن دانشگاه های اروپایی (EUA)، روش های متفاوتی برای دسته بندی رتبه بندی ها وجود دارد. براساس هدف مؤسسات رتبه بندی این نظام ها به صورت زیر تقسیم بندی می شوند:
• رتبه بندی وبومتریکس – Webometrics
• نظام رتبه بندی شانگهای – ARWU
• نظام رتبه بندی تایمز – THE
• نظام رتبه بندی کیو اس – QS
• نظام رتبه بندی لایدن – Leiden
• رتبه بندی دانشگاههای جهان اسلام - ISC
لازم به اشاره است که همه دانشگاهها و موسسات آموزشی و پژوهشی در همه این سیستم های رتبه بندی وارد نشده اند، لذا جامعه آماری مختلفی دارند. هم چنین از آنجایی که هدف گیری نظام های رتبه بندی با هم متفاوت است، مثلا برخی توجه ویژه به پژوهش و برخی توجه به تعداد رشته ها و آمارها دارند، -که در این خصوص دانشگاههای جامع که تعداد دانشجو و بالتبع آن تعداد مقالات یا رشته های بیشتری دارند- نسبت به دانشگاههای فنی امتیاز بیشتری کسب می کنند. هم چنین در برخی سیستم ها با توجه به رشته های مورد بررسی، توجه بیشتری به برخی رشته ها مانند رشته های علوم طبیعی، و پزشکی و توجه کمتری به رشته های علوم انسانی یا هنر دارد. در برخی نظام های رتبه بندی تالیف کتاب اهمیت داشته در حالی که در برخی سیستم ها وزن چندانی ندارد. زبان انتشار مقالات هم در نظام های رتبه بندی موثر است. نظام های مختلف رتبه بندی وزن های مختلفی مثلا تا 40 درصد به نظرسنجی از کارفرمایان و همکاران علمی دانشگاه ها اختصاص می دهند که در نتایج ارزیابی بسیار اثر گذار است.
نظام رتبه بندی شانگهای (ARWU)
نظام رتبه‌بندی جهانی شانگهای برای اولین بار در سال 2003 توسط دانشگاه چینی شانگهای ژیائوتنگ انجام گرفته و به‌طور سالانه دانشگاهها و مؤسسات جهان را مورد ارزیابی و رتبه‌بندی قرار می دهد. هدف این رتبه بندی، ارزیابی کیفیت آموزشی و پژوهشی می باشد. رتبه بندی شانگهای در سال دو بار نتایج رتبه بندی را به تفکیک یک بار دانشگاهی و یکبار موضوعی منتشر می کند. در جدول های زیر به تفکیک شاخص ها آورده شده است:
جدول 1: معیارها و شاخص های رتبه بندی دانشگاهی شانگهای(ARWU ) در سال 2023
جدول2: معیارها و شاخص های رتبه بندی موضوعی شانگهای (GRAS)در سال 2023
رتبه بندی تایمز Times Higher Education (THE)
نظام رتبه‌بندی تایمز یکی از نظام‌های معتبر بین‌المللی در زمینه ارزیابی و رتبه‌بندی دانشگاههای جهان است. نخستین بار در سال 2004 میلادی پایگاه تایمز با همکاری پایگاه QS لیست برترین دانشگاههای جهان را منتشر نمودند و با اتمام همکاری این دو پایگاه، تایمز بصورت مستقل از سال 2010 اقدام به ارزیابی مراکز علمی نمود. در رتبه‌بندی تایمز، ارزیابی دانشگاههای جهان بر اساس 13 شاخص در قالب 5 معیار به شرح جدول زیر صورت می‌گیرد:
معیارها و شاخص های نظام رتبه بندی تایمز در سال 2024
رتبه بندی کیو. اس (QS)
نظام رتبه‌بندی کیو. اس یکی از معتبرترین نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی است که توسط مؤسسه کاکارلی سیموندز انگلیس انجام می‌شود و رتبه‌بندی را با بزرگ‌ترین پیشرفت روش‌شناختی خود، با معرفی سه معیار جدید: پایداری، اشتغال‌پذیری فارغ‌التحصیلان، شبکه تحقیقات بین‌المللی انجام می دهد.
روش‌شناسی کیو.اس در سال 2023 میلادی با تغییرهای مهمی همراه بوده است. تعداد شاخص های ارزیابی این نظام رتبه‌بندی از 6 شاخص به 9 شاخص افزایش یافته‌اند و وزن شاخص ها نیز تغییر کرده است. در جدول زیر این تغییرها نشان داده شده‌اند.
شاخص های نظام رتبه بندی QS در سال 2023
رتبه بندی لایدن (CWTS Leiden Ranking)
نظام رتبه بندی لایدن که توسط مرکز مطالعات علوم و فناوری (CWTS) دانشگاه لایدن هلند یکی از معتبرترین مراکز رتبه بندی جهان ایجاد شده است بر خلاف سایر نظام های رتبه بندی دانشگاه های جهان، رتبه‌ای واحد محاسبه نمی‌کند بلکه بر اساس اصول پیشرفته علمی و شاخص های پیشرفته علم سنجی و بر پایه آثار پژوهشی نمایه شده در پایگاه استنادی Web of Science شرکت کلاریویت آنالیتیکس، سالیانه وضعیت علمی دانشگاه های جهان را با معیارها و شاخص های نظام لایدن رتبه بندی می کند.
داده های نظام رتبه بندی لایدن سال 2023 بر پایه آثار پژوهشی هسته (مقالات و مقالات مروری) نمایه شده در نمایه های استنادی علوم، علوم اجتماعی، هنر و علوم انسانی پایگاه Web of Science که در طول سال های 2018 الی 2021 منتشر شده اند قرار دارد. منظور از آثار پژوهشی هسته انتشاراتی است که در مجلات علمی بین المللی هسته چاپ شده و قابلیت محاسبه تحلیل استنادی را دارا هستند. این انتشارات به زبان انگلیسی منتشر شده، دارای نویسنده یا نویسندگان مشخصی هستند و باز پس گرفته (Retracted) نشده اند. منظور از مجلات هسته آن دسته از مجلات بین المللی است که دارای نویسندگانی از کشورهای مختلف می باشد و حاوی رفرنس های زیادی به سایر مجلات هسته و در نتیجه مناسب برای تحلیل های استنادی می باشد. سطح آستانه جهت محاسبه جایگاه هر دانشگاه در نظام رتبه بندی لایدن 2023، برخورداری حداقل 800 مقاله به نام هر دانشگاه در پایگاه فوق است. شایان ذکر است که روش اختصاص هر مقاله به دانشگاه، به شیوه Fractional Counting محاسبه می شود و به مقالاتی که با همکاری بیشتر از یک دانشگاه تهیه شده باشند وزن-های مختلف اختصاص می دهد. این داده ها توسط مرکز مطالعات علوم و فناوری به روش های مختلف نظیر تطبیق استنادی، کدگذاری جغرافیایی، دسترسی باز، و تنوع جنسیت نویسندگان آثار پژوهشی غنی سازی می شوند. در رتبه بندی سال 2023 تمامی استنادات (بغیر از خود استنادی) به آثار پژوهشی تا انتهای سال 2021 محاسبه شده اند. میزان خوداستنادی در محاسبه شاخص ها در نظر گرفته نمی شود.
حضور دانشگاههای ایران از سال 2013 به بعد در نظام رتبه بندی لایدن که یکی از معتبرترین و علمی ترین نظام های رتبه بندی دانشگاهها در سطح جهان محسوب می شود نشان دهنده رشد کمی و کیفی تولیدات علمی و افزایش مشارکت علمی دانشگاههای ایران و موید رویت پذیری این دانشگاه ها در سطح جهان است. در جدول زیر معیارها و شاخص های کلی نظام رتبه بندی لایدن به شرح ذیل آورده شده است:
معیارها و شاخص های نظام رتبه بندی لایدن در سال 2023